Пемза немесе пемза – ашық түсті, шыны қабырғалы көпіршіктерден жасалған көбіктен тұратын және әдетте силикат вулкандық шыны деп аталатын тау жыныстарының бір түрі.
Бұл жыныстар ауаға материалды шығаратын жанартау атқылауының әсерінен қышқыл магмадан пайда болады; содан кейін көлденең тасымалданады және пирокластикалық жыныс ретінде жиналады.
Пемза жоғары версикулярлық қасиеттерге ие, оның құрамындағы табиғи газ көбікінің кеңеюіне байланысты көптеген жасушаларды (жасушалық құрылым) қамтиды және әдетте вулкандық брекчияларда борпылдақ материал немесе фрагмент ретінде кездеседі. Ал пемза құрамындағы минералдар дала шпаты, кварц, обсидиан, кристобалит және тридимит болып табылады.
Пемза қышқылды магма жер бетіне көтеріліп, кенеттен сыртқы ауамен жанасқанда пайда болады. Құрамында / газы бар табиғи шыны көбік шығу мүмкіндігіне ие және магма кенеттен қатып қалады, пемза әдетте жанартау атқылауы кезінде шағылдан бастап тастарға дейін лақтырылатын сынықтар түрінде болады.
Пемза әдетте балқыма немесе ағын су, борпылдақ материал немесе вулкандық брекчияларда сынықтар түрінде кездеседі.
Пемзаны газдың шығуы үшін обсидианды қыздыру арқылы да жасауға болады. Кракатоа обсидианында қыздыру жүргізілді, обсидианды пемзаға айналдыру үшін қажетті температура орташа есеппен 880oC болды. Бастапқыда 2,36 болатын обсидианның меншікті салмағы өңдеуден кейін 0,416-ға дейін төмендеді, сондықтан ол суда қалқып жүреді. Бұл пемза тасы гидравликалық қасиеттерге ие.
Пемза – ақтан сұрға дейін, сарғыштан қызылға дейін, саңылауларының көлемі бір-бірінен өзгеріп тұратын везикулярлы құрылымды, саңылаулары бағытталған күйіп кеткен құрылымға байланысты емес.
Кейде тесік цеолит/кальцитпен толтырылады. Бұл тас шыққа (аяз) төзімді, соншалықты гигроскопиялық емес (сорғыш су). Жылу өткізгіштік қасиеті төмен. Қысым күші 30 – 20 кг/см2. Аморфты силикатты минералдардың негізгі құрамы.
Пайда болу (шөгу) тәсіліне, бөлшектердің өлшеміне (фрагментіне) таралуына және шығу материалына байланысты пемза шөгінділері келесідей жіктеледі:
Қосалқы аймақ
Су асты
Жаңа арданте; яғни лавадағы газдардың көлденең ағуы нәтижесінде пайда болған, нәтижесінде әртүрлі өлшемдегі фрагменттердің матрицалық түрдегі қоспасы пайда болған шөгінділер.
Қайта салу (қайта салу) нәтижесі
Метаморфоздан салыстырмалы түрде жанартау болып табылатын аймақтарда ғана үнемді пемза шөгінділері болады. Бұл кен орындарының геологиялық жасы үшіншілік пен қазіргі кезең аралығында. Осы геологиялық дәуірде белсенді болған жанартаулар Тынық мұхитының жиегін және Жерорта теңізінен Гималайға, содан кейін Шығыс Үндістанға апаратын жолды қамтиды.
Басқа пемзаға ұқсас тау жыныстары – пумицит және жанартаулық шлак. Пумициттің химиялық құрамы, түзілу тегі және шыны құрылымы пемза сияқты. Айырмашылық диаметрі 16 дюймден аз бөлшектердің мөлшерінде ғана. Пемза өзінің шыққан жеріне салыстырмалы түрде жақын жерде кездеседі, ал пумицит желмен айтарлықтай қашықтыққа тасымалданып, ұсақ күлді жинақтау түрінде немесе туфты шөгінді ретінде шөгінді.
Жанартау шөгіндісінің қызғылт-қара түсті везикулярлы фрагменттері бар, олар жанартау атқылауынан базальттық жыныстың атқылауы кезінде шөгінді. Шөгінділердің көпшілігі диаметрі 1 дюймден бірнеше дюймге дейінгі конустық төсеніш фрагменттері түрінде кездеседі.
Индонезиялық пемзаның әлеуеті
Индонезияда пемзаның болуы әрқашан төрттіктен үшінші кезеңге дейінгі жанартаулар сериясымен байланысты. Оның таралуы Серанг және Сукабуми (Батыс Ява), Ломбок аралы (NTB) және Тернате (Малуку) аралдарын қамтиды.
Экономикалық маңызы бар және өте үлкен қорлары бар пемза кен орындарының потенциалы Ломбок аралында, Батыс Нуса Тенггарада, Тернате аралында, Малукуда. Аудандағы өлшенген қорлардың көлемі 10 миллион тоннадан астам деп бағаланады. Ломбок аймағында пемзаны пайдалану бес жыл бұрын жүргізілсе, Тернатеде тек 1991 жылы ғана пайдаланылған.