Pemza və ya pemza açıq rəngli, şüşə divarlı qabarcıqlardan hazırlanmış köpük ehtiva edən və adətən silikat vulkanik şüşə adlanan qaya növüdür.
Bu süxurlar vulkan püskürmələrinin təsiri ilə asidik maqmadan əmələ gəlir və materialı havaya atırlar; sonra üfüqi nəqlə məruz qalır və piroklastik süxur kimi toplanır.
Pemza yüksək versikulyar xüsusiyyətlərə malikdir, tərkibindəki təbii qaz köpüyü genişləndiyinə görə çoxlu sayda hüceyrə (hüceyrə quruluşu) ehtiva edir və ümumiyyətlə vulkanik brekçiyada boş material və ya fraqmentlər şəklində tapılır. Pomzada olan minerallar feldispat, kvars, obsidian, kristobalit və tridimitdir.
Pemza turşulu maqma səthə qalxdıqda və birdən xarici hava ilə təmasda olduqda meydana gəlir. Tərkibində olan / qazlı təbii şüşə köpük qaçmaq imkanına malikdir və maqma birdən donur, pomza ümumiyyətlə çınqıldan daşlara qədər vulkan püskürmələri zamanı atılan fraqmentlər şəklində mövcuddur.
Pomza ümumiyyətlə ərimə və ya axıntı, boş material və ya vulkanik brekçiyaların parçaları şəklində baş verir.
Pomza da qazın çıxması üçün obsidianı qızdırmaqla da hazırlana bilər. Krakatoadan olan obsidian üzərində aparılan qızdırma, obsidianı pemzaya çevirmək üçün tələb olunan temperatur orta hesabla 880oC-dir. Əvvəlcə 2,36 olan obsidianın xüsusi çəkisi müalicədən sonra 0,416-ya düşdü, buna görə də suda üzür. Bu pomza daşı hidravlik xüsusiyyətlərə malikdir.
Pemza ağdan boz, sarımtıldan qırmızıya qədər, ağız ölçüsünə malik vezikulyar teksturadır, bir-birinə nisbətdə dəyişir və ya istiqamətlənmiş ağızları olan yanmış quruluşa görə deyil.
Bəzən dəlik seolit/kalsitlə doldurulur. Bu daş donma şehinə (şaxta) davamlıdır, o qədər də higroskopik deyil (su əmici). Aşağı istilik ötürmə xüsusiyyətlərinə malikdir. 30 – 20 kq/sm2 arasında təzyiq gücü. Amorf silikat minerallarının əsas tərkibi.
Yarama (çökmə) üsuluna, hissəcik ölçüsünə (parçasına) və mənşə materialına görə, pemza çöküntüləri aşağıdakı kimi təsnif edilir:
Alt sahə
Sualtı
Yeni ardante; yəni lavada qazların üfüqi axması nəticəsində əmələ gələn, müxtəlif ölçülü fraqmentlərin matris şəklində qarışığı ilə nəticələnən çöküntülər.
Yenidən depozitin nəticəsi (yenidən depozit)
Metamorfozdan yalnız nisbətən vulkanik olan ərazilərdə iqtisadi pomza yataqları olacaqdır. Bu yataqların geoloji yaşı üçüncü dövrlə indiki dövr arasındadır. Bu geoloji dövrdə aktiv olan vulkanlar arasında Sakit Okeanın kənarları və Aralıq dənizindən Himalayalara, oradan isə Şərqi Hindistana gedən yol daxildir.
Digər pemzalara bənzər süxurlar pumisit və vulkanik şlakdır. Pumisit pemza ilə eyni kimyəvi tərkibə, əmələ gəlmə mənşəyinə və şüşə quruluşuna malikdir. Fərq yalnız diametri 16 düymdən kiçik olan hissəcik ölçüsündədir. Pemza öz mənşəyinə nisbətən yaxındır, halbuki pumisit küləklə xeyli məsafəyə daşınmış və incə ölçülü kül yığılması və ya tuf çöküntüsü şəklində çökmüşdür.
Vulkan şlakında vulkan püskürmələrindən bazalt süxurlarının püskürməsi zamanı çökmüş qırmızıdan qaraya qədər vezikulyar fraqmentlər var. Şlak yataqlarının əksəriyyəti diametri 1 düymdən bir neçə düymədək dəyişən konusvari yataq parçaları kimi tapılır.
İndoneziya pomzasının potensialı
İndoneziyada pemza varlığı həmişə dördüncü və üçüncü dövr vulkanları ilə əlaqələndirilir. Onun paylanması Seranq və Sukabumi (Qərbi Yava), Lombok adasını (NTB) və Ternate adasını (Maluku) əhatə edir.
İqtisadi əhəmiyyəti və çox böyük ehtiyatları olan pomza yataqlarının potensialı Lombok adasında, Qərbi Nusa Tenggara, Ternate adasında, Malukudadır. Ərazidə ölçülən ehtiyatların miqdarı 10 milyon tondan çox qiymətləndirilir. Lombok bölgəsində pemzanın istismarı beş il əvvəldən həyata keçirilir, Ternatedə isə istismar yalnız 1991-ci ildə həyata keçirilib.